نفس نفس ماهی‌ها از عسلویه تا انزلی

همه ماهیان خاویاری و هزاران ماهی ریز و درشت بامزه مثل بچه دلفین سفید خلیج فارس خوش شانس نیستند که در بغل صیاد مهربان تنگستانی بیفتند و با کمک صیادش رها شوند، بلکه یا بی رویه شکار می شوند و یا با آلودگی دریا حاصل از رها شدن پساب صنایع نفت و گاز و پتروشیمی ها به خلیج فارس و یا با سرازیر شدن پساب های کشاورزی و صنعتی به دریای خزر خفه می شوند.

از ماجرای “مرگ مشکوک هزاران ماهی‌ در سواحل عسلویه” بر اثر نشت مواد نفتی و آلاینده‌های شیمیایی گرفته تا دامپزشکی که می گوید ماهی کفال در دریای خزر به جیوه و نیکل آلوده است و یا پژوهشگرانی که به آلودگی خلیج فارس و خزر به فلزات سنگین اذعان دارند، تنها بخشی از حرف و حدیث هایی است که هر چند مدت یک بار بر سر زبان ها می افتد، خبرهایش داغ می شود؛ هشدارهایی که گاه مردم می شنوند و گاه برخی بی توجه از کنار آن می گذرند.

هر چه که هست، نوروز نزدیک است و حتما سبزی پلو ماهی بر سفره ناهار اولین روز سال ۱۴۰۰ می نشیند تا به اعتقاد ایرانی ها، برکت زندگی، ثروت و فراوانی را به خانه بیاورد اما آیا ماهی های جنوب همچون حلوا، شوریده، قباد، سنگسر، تن و هامور در خلیج فارس که بسیار خوشمزه اند و یا کفال، سفید و ماهیان خاویاری در دریای خزر که گاهی حتی در شمال کمیاب می شود و گران، سالم هستند و باقیمانده فلزات سنگین را با خود به همراه ندارند؟

به گفته دانشیار گروه شیلات دانشگاه آزاد واحد اهواز، عناصر سنگین همچون کادمیم، آرسنیک، سرب و جیوه در آب های خلیج فارس وجود دارد و یا پژوهشگر محیط زیست و شیلات در دانشگاه تربیت مدرس که گفته سواحل دریای خزر در استان های شمالی ایران تحت تاثیر آلودگی های ناشی از پساب صنعتی، کشاورزی و خانگی قرار دارند و حال اینکه چقدر این آلودگی ها می تواند بر سلامت جامعه ایرانی و به خصوص جامعه صیادی که بیشتر وعده های غذاییشان را ماهی تشکیل می دهد، اثر بگذارد، سوالی است که دکتر عسگری و پروفسور اسماعیلی ساری به مخاطبان ایسنا پاسخ داده اند.

دکتر عسگری، دانشیار گروه شیلات دانشگاه آزاد واحد اهواز که تحقیقاتش بیشتر در زمینه میزان عناصر سنگین در آبزیان بوده است به ایسنا گفته است، بر اساس تحقیقات انجام شده، عناصر سنگین همچون کادمیم، آرسنیک، سرب و جیوه در آب های خلیج فارس وجود دارد.

وی تصریح کرد: بر اساس استاندارد سازمان بهداشت جهانی، میزان باقیمانده عناصر در ماهی ها شامل کادمیم ۰.۲ ppm و آرسنیک بین ۱ تا ۲ ppm اعلام شده و البته استاندارد کشورهای آمریکا و انگلیس متفاوت است ولی به طور میانگین میزان باقیمانده عناصر سنگین در نمونه ماهی های آزمایش شده بین ۰.۰۴ تا ۱.۰۸ ppm بوده است.

ماهی های مصرفی خلیج فارس ضرری ندارند

تحقیقاتی که دکتر عسگری و همکارانش بر روی ۶۰۰ ماهی خلیج فارس در آزمایشگاه انجام داده اند، نشان داد، میزان عناصر سنگین باقیمانده در آنها در همگی به طور میانگین بین ۰.۰۶ تا ۰.۷۳ ppm بوده است و بر این اساس به نظر این دانشیار، تعداد ماهی های خلیج فارس که دارای میزان بیشتر از حد استاندارد باقیمانده عناصر سنگین باشد بسیار محدود است و بنابراین مصرف ماهی های خلیج فارس ضرری ندارند.

وی ادامه داد: آرسنیک موجود در ماهی های خلیج فارس به طور کلی بالا نیست اما باید دانست که سرانه مصرف ایران کمتر از میانگین جهانی است و در حدود ۱۱ کیلوگرم در سال است، بنابراین نمی تواند آسیبی به مصرف کنندگان برساند.

باقیمانده عناصر سنگین در ماهی “گل خورک” بیش از حد استاندارد است

هم‌چنین تحقیقی که دو تا سه سال پیش در ماهشهر و بر روی ماهی های بومی مصرفی ماهشهری انجام شد، نشان داد همه ماهی های مصرفی سالم هستند و در حد استاندارد جهانی است و تنها در یک ماهی خاص و مورد مصرف بومیان به نام “گل خورک”، باقیمانده عناصر بیش از حد استاندارد است و به عنوان مثال اگر مردم منطقه ای از این نوع ماهی زیاد مصرف کنند ممکن است دچار آسیب شوند و خطر جدی برای نسل بعدشان به وجود می آورد.

جامعه از نظر وجود آرسنیک و کادمیوم در ماهی ها تهدید نمی شود

عسگری به شایعات معمول در مورد خطر مصرف ماهی آرسنیک دار هم پاسخ داد و آن هم اینکه برخلاف شایعات موجود، جامعه از نظر وجود آرسنیک و کادمیوم در ماهی ها تهدید نمی شود چرا که میزان آنها در ماهی پایین تر از حد میانگین جهانی است.

بهتر است ماهی های با سن و وزن کمتر خریداری شود

همیشه این سوال مطرح می شود که آیا کودهای شیمیایی که به مصرف ماهی های پرورشی می رسد خطرناک هستند؟ و آیا با این تفاسیر باید در مصرف ماهی های پرورشی احتیاط کرد؟ دکتر عسگری پاسخ قانع کننده ای به مخاطبان ایسنا داده و آن هم این است که کودهای شیمیایی ذاتا یک سری عناصر سنگین همچون کادمیوم به همراه دارند و چون ماهی ها سریع رشد می کنند فرصتی برای استفاده زیاد آنها در تغذیه ماهیان پرورشی نیست و به همین دلیل است که بهتر است ماهی ها با وزن پایین مصرف شوند، چرا که ماهی هایی که سن بالایی دارند عناصر بیشتری را در خود ذخیره می کنند، بنابراین بهتر است ماهی با سن کمتر و وزن کمتر خریداری شود.

او البته پیشنهاد کرد که پرورش دهندگان ماهی به سمت تولید ارگانیک ماهی بروند تا از کودهای شیمیایی استفاده نشود اما این اطمینان را داد که در مجموع مصرف ماهیان پرورشی خطری ندارند.

پروفسور عباس اسماعیلی ساری، متخصص در حوزه محیط زیست و شیلات نیز هم نظر با همکار خود به ایسنا درباره مصرف کودهای شیمیایی در پرورش ماهیان گفته است، ماهی به خودی خود کود نمی خورد بلکه مصرف کودهای شیمیایی، سبب رشد جلبک و گیاهان آبزی در آب شده و ماهیان گیاه خوار از آن تغذیه می کنند، بنابراین استفاده از کود شیمیایی در استخرهای پرورش ماهیان علفخوار یک ضرورت است، و ضرری برای ماهیان ندارد.

این استاد دانشگاه تربیت مدرس درباره آلودگی هایی که ممکن است محیط زیست زندگی بشر را تحت تاثیر قرار دهد یک توضیح مشخص و واضح دارد و آن هم این‌که، به طور کلی هر موجودی در هر محیطی زندگی می کند، تحت تاثیر همان محیط قرار می گیرد بنابراین هوا، آب و خاک آلوده بر روی موجودات ساکن در آنها تاثیر می گذارد و موجودات، سموم محیط آلوده را جذب می کنند.

سواحل دریای خزر تحت تاثیر آلودگی پساب‌های صنعتی، کشاورزی و خانگی

این عضو تحریریه نشریه علمی پژوهشی اقیانوس شناسی این هشدار را داد که سواحل تمامی آب ها از جمله دریای خزر در استان های شمالی ایران بیشتر تحت تاثیر آلودگی های ناشی از پسابهای صنعتی، کشاورزی و خانگی هستند با این توضیح که دهها گونه ماهی در دریای خزر زیست می کنند و از خصوصیات ماهی است که یک جا نمی ماند و برخی تحرک بیشتری دارند و برخی تحرک کمتر، بنابراین همه نوع ماهی به یک اندازه تحت تاثیر این نوع آلودگی ها قرار نمی گیرد چرا که تغذیه متفاوتی دارند. 

ماهیان کف‌زی دریا آلوده‌ترند

به گفته این متخصص شیلات، برخی ماهیان از بستر و کف دریا و رودخانه ها تغذیه می کنند و به اصطلاح کفزی هستند و برخی از سطح تغذیه می کنند و به اصطلاح به آنها سطحزی گفته می شود؛ طبیعتا ماهیانی که از رسوبات بستر دریا و رودخانه تغذیه می کنند آلوده ترند ، زیرا پتانسیل جذب آلودگی بیشتری از موجودات کفزی را دارند که از آن جمله می توان به “کفشک ماهی” اشاره کرد.

اسماعیلی ساری که تحقیقات زیادی در زمینه ماهی ها در خزر انجام داده به آلودگی هایی که می تواند در ماهیان تجمع کنند، اشاره کرد و ادامه داد: آلودگی های آلی نظیر سموم کشاورزی،صنعتی و نفتی و آلودگی های معدنی شامل فلزات سنگین و سمی همچون سرب و جیوه می توانند در ماهی جذب شوند. در این میان معمولا ماهیان با چربی بالاتر به دلیل قابلیت انحلال سموم در بافت چربی خود، آلودگی بیشتری جذب می کنند و در معرض خطر بیشتری هستند.

همیشه گفته اند هر چه چربی ماهی بیشتر باشد حاوی امگا ۳ بیشتری است و به گفته این دانشمند، چربی ماهی در شرایط سلامت ماهی حاوی امگا ۳ بیشتری است، اما اگر ماهیان در معرض آلودگی باشند، ماهی با چربی بیشتر از شرایط مناسب تری برای تجمع آلودگی برخوردار است که از آن جمله می توان به ماهی قزل آلا در مقایسه با اردک ماهی در تالاب انزلی اشاره کرد، چرا که قابلیت جذب آلودگی های سموم کشاورزی در قزلآلا بسیار بیشتر از اردک ماهی است.

ماهی های با سن و چربی بیشتر و گوشتخوار، آلودگی بیشتری جذب میکنند

این استاد دانشگاه تربیت مدرس به دوستداران مصرف ماهی نکته ای اساسی خاطرنشان کرد و آن اینکه ماهیان نیز به مانند گیاهان عمل می کنند و ظرفیت جذب آلودگی شان فرق دارد، بنابراین به طور کلی در یک جمله و خلاصه، ماهیانی که سن بیشتر و چربی بیشتر دارند و گوشتخوارند، آلودگی بیشتری جذب می کنند؛ بنابراین سن، رژیم غذایی و محل زیست از عوامل تاثیرگذار در آلودگی ماهی ها هستند.

سواحل دریای خزر از سطح آلودگی متفاوتی برخوردار است

بر اساس نظر این متخصص محیط زیست، سواحل دریای خزر که در طول سه استان شمالی گیلان، مازندران و گلستان گسترده شده، به علت وسعت گسترده اش، از سطح آلودگی متفاوتی برخوردار بوده و نمی‌توان گفت کدام نوع ماهی و در چه منطقه ای آلوده‌تر است و نسخه واحدی برای آن پیچید، اما می توان گفت عموما هر چه ماهی ها به خلیج ها و تالاب ها نزدیک تر میشوند به علت دخالت بیشتر انسان در رهاسازی پساب های صنعتی و خانگی، آلودگی بیشتری نسبت به ماهیانی دارند که در کرانه های دوردست دریاها و اقیانوس ها زندگی می کنند.

ماهیان تالاب انزلی به دلیل آلودگی ناشی از رها شدن پساب باید پایش شوند

این پژوهشگر محیط زیست خیال همه ماهیخورها را تا حدی راحت کرد چرا که تاکید کرده، به طور کلی در حال حاضر ماهی با آلودگی بسیار زیاد و نگران کننده‌ای با سرانه مصرف متعارف کشور (میانگین حدود هشت کیلوگرم)  در خزر وجود ندارد، اما می توان گفت ماهیان تالاب انزلی به دلیل آلودگی ناشی از رها شدن پساب کشاورزی، خانگی و نیز صنعتی ناشی از فعالیت صنایع الکتریکی در آن منطقه و آلودگی تالاب به برخی عناصر بسیار سمی نظیر جیوه، باید نظارت و پایش بیشتری به ویژه برای ساکنان حوضه تالاب شود.

پروفسور اسماعیلی تاکید کرد: از آنجا که تولید مرکبات و برنج در برخی مناطق شمال کشور به صورت متراکم انجام می شود، باید پایش بیشتری از لحاظ میزان سموم آلی در آب صورت گیرد.

وی این نکته مهم را هم یادآور شد و آن اینکه سرب و جیوه در طبیعت تجزیه نمی شوند ولی سموم  کشاورزی و آلی به تدریج در طبیعت قابل تجزیه هستند؛ جیوه از منابع ایجاد خطر برای سلامتی انسان به ویژه خانم‌های باردار است که می تواند در مقادیر بالا منجر به سقط جنین شود؛ معمولا این فلز سنگین در پروسه تولیدات صنایع کار آلکالی پتروشیمی های قدیمی استفاده می شد و بنابراین خطر در میان جامعه صیادی این مناطق که میزان مصرف بین ۴ تا ۵ بار در هفته دارند بیشتر است.

این متخصص در حوزه شیلات، البته به جامعه صیادی ایران این هشدار را داد که به طور کلی جامعه صیادان در همه مناطق در معرض خطر بیشتری قرار دارند، چرا که سرانه مصرف ماهی در خانواده هایشان به مراتب بیشتر از سایر مردم است.

ماهی در شرایط زیست سالم، سالم ترین غذا برای انسان است

به عقیده این متخصص در زمینه ماهی ها، در شرایط زیستی سالم می توان گفت ماهی، پوستش و چربی اش برای انسان بسیار مفید بوده و می توان گفت سالم ترین غذا است، اما باید به این موضوع هم توجه کرد که سموم آلی به دلیل میزان چربی بیشتر معمولا در پوست ماهی تجمع می یابند بنابراین بهتر است پوست ماهی مناطق آلوده خورده نشود هر چند درباره ماهیانی که توسط پرورش دهندگان تولید می شوند، هم می توان گفت از آنجا که دستی تغذیه می شوند بنابراین مهم است که غذای داده شده به ماهی سالم و از بهترین نوعش باشد تا آلودگی به ماهی منتقل نشود.

خورها و تالاب‌ها در خلیج فارس و دریای خزر آلوده‌ترند

خلاصه کلام پروفسور عباس اسماعیلی ساری این بود که به طور کلی خورها و تالاب‌ها در خلیج فارس و دریای خزر آلوده‌ترند؛ بنابراین از ماهیانی که از مناطق الوده تالاب انزلی و یا بندر ماهشهر صید می شود انتظار آلودگی بیشتری وجود دارد.

مرجع تعیین آلودگی ماهی‌های خزر و خلیج فارس دامپزشکی است

خون میرزایی، رئیس سازمان شیلات ایران به دل نگرانی‌های مخاطبان ایسنا که برخی‌شان ماهی دوست هم هستند، این‌طور پاسخ داده است: تعیین آلودگی ماهی‌های خزر و خلیج فارس به عهده دامپزشکی است که تاکنون به شیلات چنین موضوعی گفته نشده تا شیلات جلوی آن را بگیرد.

وی هم‌چنین به این نکته اذعان کرد که بیان غلطی از موضوع است که گفته می‌شود ماهیان پرورشی با کود شیمیایی رشد می‌کنند، چرا که کپور ماهیان گرمابی گونههای مختلفی دارند که برخی از آنها به صورت دستی تغذیه می‌شوند و برخی غذای زنده استخری می‌خورند؛ غنی سازی آب به منظور رشد پلانکتون‌های مورد نیاز گونه هایی همچون “فیتوفاگ” بحث دیگری است که علمی و تخصصی است.

رئیس سازمان شیلات ایران در گفت و گو با خبرنگار ایسنا به ظرفیت های خوب شیلات در تولید و صادرات اشاره و خاطرنشان کرد: در سال ۹۷ که سال نسبتا خوبی برای شیلاتی ها بود، ۵۲۷ میلیون دلار صادرات صورت گرفته و تراز تجاری ۴۵۶ میلیون دلار بوده است. مصرف سرانه ماهی در سال ۱۳۹۲ حدود ۸.۵ کیلوگرم بود که در ۱۳۹۷ به ۱۲ کیلوگرم رسید و امیدواریم این روند افزایشی ادامه یابد.

تشریح ظرفیت استان‌های ایران در توسعه صنعت شیلات کشور

به گفته سیاستگذار صنعت شیلات، هر استان ظرفیت‌های متفاوتی در تولید محصول دارد؛ به عنوان مثال، در پرورش ماهیان گرمابی، استانهای خوزستان، گیلان و مازندران، در پرورش ماهیان سردآبی استان‌های لرستان و چهارمحال و بختیاری، در پرورش ماهیان خاویاری استان مازندران، در پرورش میگوی آب شور استان‌های بوشهر و هرمزگان، در پرورش ماهی زینتی استان اصفهان، در صید، استانهای سیستان و بلوچستان، هرمزگان، خوزستان و بوشهر قطب تولید هستند و در مجموع کشور دارای ظرفیت های بسیاری در تولید محصولات شیلاتی است.

سرانه مصرف ماهی در ایرانیان از ۵ کیلو به ۱۲ کیلو رسیده است

خون میرزایی به مصرف سرانه ماهی در ایران اشاره و کرد و یادآور شد: سرانه مصرف در سال ۱۳۸۴، ۵.۲ کیلوگرم، در سال ۱۳۸۸، ۵.۹ کیلوگرم، در سال ۱۳۸۹ ، ۷.۱ کیلوگرم، در سال ۱۳۹۰، ۷.۳ کیلوگرم، در سال ۱۳۹۱، ۸.۱ کیلوگرم و در سال ۱۳۹۲ به ۸.۵ کیلوگرم رسید و از ابتدای فعالیت دولت حاضر تاکنون به ۱۲ کیلوگرم در سال ۱۳۹۷ رسید.

کل تولید آبزیان شامل پرورش ماهی و صید در سال ۱۳۹۲، ۸۸۵ هزار تن بوده که در سال ۱۳۹۷ به یک میلیون و ۲۶۲ هزار تن رسید. در سال ۱۳۹۸ تعهد شده بود که یک میلیون و ۲۵۱ هزار تن تولید انجام شود.

آنچه که عیان است، صیادان دل به دریا می زنند اما دست خالی برمی گردند؛ دریا رفته هایی که هم باید مصیبت توفان را تحمل کنند و هم باید آنقدر در خلیج فارس و خزر پیش بروند تا بلکه مجاز و غیرمجاز در آب های کشورهای همسایه، ماهی های گران قیمتی  همچون… به تورشان بیفتد و با فروش به دلالان ماهی، نانی بر سر سفره خانواده بیاورند.

خلیج همیشه فارس و بزرگترین دریاچه جهان یعنی خزر در انتظار تصمیم درست ما برای نشان دادن بخشندگی‌اش با تامین سالم ترین غذا برای ایرانی‌هاست و نگذارید که مصداق آهنگ دریا باشد که می گوید “دریا ، بغلم کن ، بغلم کن که شدم تنها… دریا، اشتباه کردم که از دست تو سُر خوردم… توی این مرداب با این آدما بــُــر خوردم ، بد کم آوردم!” 

گزارش از «شیما عباس‌زاده»، خبرنگار ایسنا

منبع:ایسنا