هوش مصنوعی و نقش آن در تحلیل و تفسیر قرآن

علیرضا آزاد در کانال خود در فضای مجازی با اشاره به کاربردهای هوش مصنوعی در علوم قرآنی درخصوص تفسیر آیه دوم سوره لقمان، اظهار کرد: امروزه با ورود هوش مصنوعی به فضای قرآنی، محاسبات و مسائل ریاضی، در قرآن وجه متفاوتی پیدا کرده‌اند. بیست سال قبل و زمانی که من دانشجو بودم تنها دو کامپیوتر در دانشگاه به اینترنت متصل بودند و نرم‌افزارهای علوم قرآنی در دسترس نبود، اما امروزه ۱۲۰۰ نرم‌افزار قرآنی وجود دارد، به طوری که پژوهشگران علوم قرآنی بدون بهره‌گیری و استفاده از آن‌ها نمی‌توانند در این زمینه پژوهش کنند و به تبع بیست سال بعد نیز بدون هوش مصنوعی پژوهش دینی امکان‌پذیر نخواهدبود و مطمئن باشید فضای پژوهش قرآنی و دینی به این سمت خواهد رفت.

وی ادامه داد: زمینه‌های بسیار زیادی در بکارگیری هوش مصنوعی در مطالعات قرآنی وجود دارد. به نظر می‌رسد ما در آینده با هوش مصنوعی مواجه و روبه‌رو خواهیم ‌شد که دقیق‌تر از انسان‌ها تحلیل معنا و تفسیر قرآن خواهد کرد، به شکلی که بتوان به تفسیر و یا ترجمه قرآن متناسب با شرایط افراد دسترسی پیدا کرد؛ به عنون مثال می‌توان تفسیری متناسب با دختر ۸ ساله، پسری ۱۵ ساله، دانشجوی مهندسی، طلبه حوزه علمیه و … در این‌ نرم‌افزارها یافت.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی با بیان این که این کارها و اقدامات تا حدی در فضاهای غیر الهیاتی انجام شده‌است؛ بیان کرد: من فهرستی از ۵۰ پروژه انجام‌ شده هوش مصنوعی در حوزه علوم قرآن و حدیث در اختیار دارم که این کارها به صورت جدی در حال پیگیری و انجام هستند. اولین همایش ملی هوش مصنوعی و علوم اسلامی برگزار شده‌ است و فکر می‌کنم باید دوستان فعال در این حوزه و فضای دانشگاهی در رشته‌های گوناگون دست به دست یکدیگر دهیم و به سمت استفاده بهینه از این امکانات در راستای اهداف انسانی و الهی پیش رویم.

هوش مصنوعی در آینده کمک خواهد کرد پلیدی‌ها را بزداییم 

آزاد تصریح کرد: برخلاف تصورات عده‌ای که مانند فیلم‌های هالیوودی فکر می‌کنند ربات‌ها می‌آیند و انسان‌ها را نابود می‌کنند، به نظر من کاربست هوش مصنوعی در حوزه علوم قرآنی در آینده به ما کمک خواهد کرد تا پلیدی‌ها را بزداییم و با سرعت بیشتری به سمت انسانیت و اهداف متعالی حرکت کنیم. به این ترتیب یکی از زمینه‌های بسیار ناب پژوهش و فعالیت در حوزه قرآن و هوش مصنوعی، مسائل مربوط به حروف مقطعه است.

وی اضافه کرد: «الم» در ابتدای سوره لقمان آیه‌ای مستقل است و «تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِیمِ» دومین آیه از این سوره است. «تلک» اسم اشاره دور مؤنث است و به دلیل دلالت بر کلمه آیات، مؤنث بیان شده ‌است. مفسران اغلب اسم اشاره دور را دلالت بر علو شأن بیان می‌کنند به عنوان مثال در بیت «چون من گدایی بی‌نشان، مشکل بود یاری چنان/ سلطان کجا عیش نهان با رند بازاری کند» از یک سو نوعی از تواضع و از سویی دیگر علو شأن بیان می‌شود.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی با بیان این که واژه «آیه» نکاتی در بردارد و تقریبا در همه استعمالات قرآن از واژه آیه معنای نشانه نهفته ‌است، خاطرنشان کرد: به عنوان مثال در داستان حضرت صالح عبارت «هذه ناقه‌الله لکم آیه» داریم، به این معنی که این شتر خدا برای شما نشانه‌ای است و یا در داستان حضرت یوسف عبارت « لقد کان فی یوسف و اخوته آیات للسائلین» می‌توان از کلمه آیات معنی نشانه‌ها را بیان کرد.

آزاد تشریح کرد: درخصوص نکات کاربستی آن می‌توان این گونه بیان کرد که نشانه به معنی دال است. این آیات مانند نشانه‌ها و علائم راهنمایی و رانندگی هستند که قصد دارند مسیری را به ما نشان دهند، اما این نشانه‌ها مقصد ما نبوده و مقصد جای دیگری است، در حالی که متأسفانه برخی گمان می‌کنند این نشانه‌ها مقصود هستند. این مفهوم در بیت «کعبه یک سنگ نشانی است که ره گم نشود/ حاجی احرام دگر بند ببین یار کجاست» نیز بیان شده ‌است.

وی افزود: بنابراین باید با توجه به این نشانه‌ها به سوی مقصدی که نشان می‌دهند حرکت کنیم و با فهم آیات قرآن باید به مسائل دیگری دست پیدا کنیم. حقیقت قرآن فراتر از واژه، آیه، سوره و لفظ است که در ادامه از دیدگاه علامه طباطبائی مفصل‌تر به آن‌ها خواهیم پرداخت.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی درخصوص واژه کتاب در آیه «تِلْکَ آیَاتُ الْکِتَابِ الْحَکِیمِ» از سوره لقمان گفت: در تفسیر واژه «کتاب» در آیه دوم سوره لقمان اغلب بیان کرده‌اند که منظور امری مکتوب بوده، همان واژه‌ای که کلمه مکتوب از آن گرفته شده ‌است؛ اما در تفسیر حکیم نیز این گونه بیان شده ‌است «کتاب» به معنی چیزی است که از خلل و لغزش مبرا است. افساری که به اسب و شتر می‌بندند را حکمه می‌نامند به این معنی که باعث می‌شود حرکت‌های اضافی و لغزش حیوان مهار شود.

کتاب حکیم، کتابی است که در آن لغزش و سستی وجود ندارد

آزاد اظهار کرد: کتاب حکیم یعنی کتابی که در آن لغزش، سستی و خلل وجود ندارد. چه زیبا که این واژه از جمله معدود صفاتی است که هم درخصوص باری تعالی و هم درخصوص کلام‌الله به کار رفته‌ است. هانطور که بیان کردیم ساختار این سوره نشان‌دهنده آن است که اساسا این سوره در راستای بیان حکمت و شرایط آن بیان شده ‌است. به طوری که با بیان کلمه حکیم در یک برائت استهلال در ابتداء سوره به کلیت هدف و محتوای این سوره اشاره می‌شود.

وی ادامه داد: همانطور که وضعیت کتابت و نوشتار در زمان نزول قرآن را می‌دانیم، (در مکه هفت نفر خواندن و نوشتن می‌دانستند و ۱۰ نفر تنها می‌توانستند بخوانند)، هیچ‌گاه ذکر نشده ‌است که قبل از اسلام کتاب و یا مجموعه مکتوبی در میان عرب وجود داشته ‌باشد. به همین دلیل پس از رحلت پیامبر اکرم‌(ص) درخصوص عنوان و نام متنی که در حضور پیامبر و در مجموع توسط ۴۳ نفر از کاتبان نوشته‌ شده‌ است، بحثی شکل می‌گیرد.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی خاطرنشان کرد: توجه کنید باوجود اینکه واژه قرآن در متن قرآن و روایات نیز بیان شده‌ است، اما این واژه به عنوان اسم علم برای قرآن در نظر گرفته نمی‌شد؛ به همین دلیل اصحاب تصمیم گرفتند این مجموعه را مصحف بنامند و تا قرن‌ها بعد مشهورترین نام قرآن مصحف بوده و بعدها واژه قرآن که در متن قرآن نیز به کارفته ‌است به عنوان اسم علم ذکر شد؛ به طوری که به تدریج و اسم قرآن شهرت یافت.

آزاد بیان کرد: در حالی که در متون گذشته و در قرن اول عمدتا واژه مصحف مورد استفاده قرار می‌گرفته ‌است‌. به شکلی که اصطلاحات مختلف علوم قرآنی مانند تعدد مصاحف، مصاحف صحابه و … به کار می‌رود. نکته جالب دیگری که در این خصوص وجود دارد این است که در آن زمان قرآن را کتاب در نظر نگرفته بودند و در قرن دوم زمانی ‌که «سیبویه» کتاب نحوی خود را می‌نویسد، اسم کتاب را «الکتاب» بیان می‌کند؛ برخی دلیل این نامگذاری را شروع قرآن با واژه کتاب می‌دانند و برخی نیز می‌گویند به این دلیل بوده‌ است که قبل از قرآن کتابی وجود نداشته ‌است.

وی تشریح کرد: فکر نکنید که در صدر اسلام صراحتا از امری مکتوب با عنوان کتاب تعبیر می‌شده ‌است و واژه کتاب با این معانی کاربرد داشته ‌است. بلکه کلمه «کتب» بر اساس آنچه علما لغت گفته‌اند به معنای «جمع» بیان شده ‌است. کتاب به معنی مجموعه‌ای مدون است حتی اگر در ذهن انسان‌ها و جامعه باشد.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی افزود: اهل کتاب نیز به معنی کسانی است که پایبند به تعدادی قواعد هستند و در واقع اصول و مرام‌نامه‌ای برای زندگی دارند. لذا به سبب آن که معمولا این قواعد اجتماعی، فردی، حزبی، مذهبی نوشته می‌شده‌اند به تدریج به امری نوشتاری واژه «کتب»، «کتاب» و «مکتوب» اطلاق شده ‌است.

آزاد با اشاره به گفته افرادی مانند «نویورت» که می‌گویند «واژه کتاب به مرور زمان در سوره‌های مدنی توسعه پیدا کرد و بیشتر تکرار شد»، تاکید کرد: این واژه در سوره‌های مکی نیز وجود دارد اما چون در مکه هنوز تعداد افراد باسواد زیاد نبوده ‌است، واژه کتاب برای قرآن کمتر مورد استفاده قرار گرفت و به دلیل آن که در مدینه کتابت خیلی زیاد شد، واژه کتاب به تدریج بیشتر بیان شده ‌است.

وی اضافه کرد: به این ترتیب واژه «اهل کتاب» نیز به این معنا نیست که افراد اهل نوشتن بوده‌اند. استفاده از واژه کتاب‌های آسمانی نیز به این معنا نیست که این کتب به طور کامل نوشته شده ‌باشند، به طوری که قدیمی‌ترین انجیل، ۴۰ سال پس از عروج حضرت عیسی نوشته شده ‌است. به علاوه تنها بخش‌های ۱۰ فرمان و … از کتاب تورات در زمان حضرت موسی به نگارش درآمده و بخش‌های بسیاری از آن بعدها نوشته شده ‌است، بنابراین تعبیر کتاب آسمانی به معنی مجموعه‌ای از قوانین الهی است.

استادیار الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی گفت: به مرور زمان واژه کتاب برای نوشتار استفاده شد که این اتفاقات در تاریخ لغت به وفور رخ می‌دهد، به این ترتیب و به مرور زمان واژه کتاب به عنوان اسمی برای قرآن در نظر گرفته ‌شد، بنابراین  منظور از واژه کتاب در آیه «تلک آیات الکتاب الحکیم» الزاما صورت مکتوب آن نیست و صورت شفاهی و برداشت‌هایی از آن وحی نیز جزء کتاب محسوب می‌شود.

انتهای پیام