چگونه می‌توان رفتارهای حفاظت از آب را در مردم تقویت کرد؟

به گزارش ایسنا، مصرف آب خانگی سهم کمی از کل مصرف آب را شامل می‌شود، ولی تامین آن به علت مسائل بهداشتی و نیاز اولیه و اساسی انسان به آب و نیز احتمال بروز تنش‌های اجتماعی، از حساسیت و اولویت بالاتری برخوردار است.

در ایران به دلیل اعطای یارانه به بخش آب، افراد توجهی به مصرف آب در محدوده بهینه ندارند. برای مثال در تهران که یکی از ابرشهرهای جهان است و ۱۶ درصد از جمعیت ایران در آن زندگی می‌کنند، سرانه مصرف آب روزانه ۲۰۰ تا ۴۰۰ لیتر؛ معادل دو تا سه برابر کشورهای اروپای غربی است.

حفاظت از آب، عاملی اساسی در مدیریت تقاضا و راهکاری موثر در تامین پایدار آب شهری است که شامل صرفه‌جویی و افزایش بهره‌وری می‌شود. با توجه به این‌که این نوع رفتارها توسط افراد داوطلبانه انجام می‌شود، درک فرآیندهای روانشناختی این رفتارها اهمیت زیادی دارد.

بر همین اساس پژوهشگران با انجام مطالعه‌ای عوامل روان‌شناختی موثر بر رفتارهای حفاظت از آب را مورد بررسی قرار دادند. برای انجام این تحقیق با استفاده از پرسش‌نامه، آنلاین ۶۵۳ نفر و با مصاحبه چهره به چهره، ۱۶۷ نفر از شهروندان تهرانی ارزیابی شدند.

این مطالعه بر اساس «تئوری رفتار برنامه‌ریزی‌شده» انجام شد. این تئوری یکی از پرکاربردترین و مورد تاییدترین تئوری های روان‌شناختی-اجتماعی در تصمیم‌گیری رفتاری است. بر اساس این تئوری یک فرآیند روان‌شناختی پیچیده ورای رفتار یک فرد وجود دارد. در این تئوری تمایلات رفتاری، به معنای تمایل به تلاش برای انجام یک رفتار و سریع‌ترین پیش‌بینی‌کننده رفتار آینده است.

در این تئوری سه تعیین‌کننده مستقل برای تمایلات رفتاری در نظر گرفته می‌شود. این تعیین‌کننده‌ها شامل «نگرش به رفتار»، «هنجار ذهنی» و «کنترل رفتاری درک‌شده» هستند.

بررسی‌های این تحقیق حاکی از آن است که نگرش و کنترل رفتاری درک‌شده، بر تمایل به انجام هر دو رفتار (صرفه‌جویی و افزایش بهره‌وری آب) تأثیرگذار است؛ اما هنجار ذهنی، تأثیری بر تمایل به انجام این رفتارها ندارد. به‌علاوه، نتایج بیان‌گر تأثیرگذاری تمایل و کنترل رفتاری درک‌شده بر انجام هر دو رفتار است.

بررسی‌های این مطالعه نشان داد که «نگرش» قوی‌ترین پیش‌بینی کننده در تمایل به انجام رفتارهای صرفه‌جویی در مصرف آب است و تاثیر قابل توجه و معنی‌داری نیز در تمایل به انجام رفتارهای افزایش بهره‌وری آب دارد. این موضوع نشان می‌دهد که هرچه باورهای محکمی نسبت به نتایج مثبت انجام یک رفتار وجود داشته باشد، تمایل نسبت به انجام آن رفتار بیشتر است. به معنای دیگر؛ چنان‌چه افراد مشارکت در اقدامات حفاظت از آب را اقدامی عاقلانه، ضروری و مفید قلمداد کنند و از انجام آن احساس رضایت داشته باشند، با احتمال بیشتری تمایل به انجام این رفتارها دارند.

این در حالی است که «کنترل رفتاری درک‌شده» که به درک افراد از آسانی یا سختی انجام یک رفتار خاص اشاره دارد، تاثیر قابل توجه و معنی‌داری بر تمایل در هر دو رفتار (صرفه‌جویی و افزایش بهره‌وری) دارد و در عین حال پیش‌بینی‌کننده قوی‌تری برای تمایلات رفتاری به انجام رفتارهای افزایش بهره‌وری آب بوده است.

طبق یافته‌های این تحقیق؛ افرادی که احساس می‌کنند انجام رفتارهای حفاظت از آب آسان است و درک بیشتری از اطمینان و کنترل بر انجام آن دارند، به احتمال بیشتری تمایل به انجام این رفتارها دارند.

علاوه‌بر این نتایج این مطالعه نشان داد که «هنجار ذهنی» یا فشار اجتماعی درک‌شده، تاثیر معنی‌داری بر تمایل بر هیچ‌کدام از دو رفتار صرفه‌جویی و بهره‌وری آب ندارد. این بدان معناست که افراد مورد مطالعه، برای انجام رفتارهای حفاظت از آب تحت تاثیر فشار اجتماعی از سوی اطرافیان و افراد مهم نیستند.

همچنین بر اساس یافته‌های این مطالعه «تمایل» تاثیر معنی‌دار و مهمی بر رفتار داشته است. بر اساس تئوری رفتار برنامه‌ریزی‌شده، تمایلات رفتاری منعکس‌کننده انگیزه یا برنامه فرد برای مشارکت در یک اقدام است و تعیین‌کننده مرکزی برای رفتار است. بنابراین؛ طبق یافته‌های این تحقیق هرچه افراد تمایل بیشتری برای انجام یک رفتار داشته‌اند، میزان انجام رفتار در آن‌ها بالاتر بوده است. همچنین کنترل رفتاری درک‌شده نیز تأثیر معنی‌دار و قابل‌توجهی بر روی رفتار داشته و این بدان معناست که از افراد انتظار می‌رود در صورت بروز فرصت، تمایلات خود را انجام دهند.

پژوهشگران این تحقیق می‌گویند: «نتایج نشان داد؛ تفاوت‌هایی در عوامل روان‌شناختی تأثیرگذار بر تمایلات رفتاری و رفتارهای صرفه‌جویی و افزایش بهره‌وری وجود دارد که این موضوع به دلیل تفاوت در ماهیت این دو رفتار است. لذا پرداختن به تفاوت‌ها در این دو رفتار باید مورد توجه سیاست‌گذاران و محققین قرار گیرد. خصوصاً این‌که تحقیقات نشان می‌دهند که رفتار افزایش بهره‌وری آب، می‌تواند تأثیرات قابل‌توجهی بر کاهش مصرف آب خانوارها داشته باشد».

این محققان معتقدند که تئوری «رفتار برنامه‌ریزی‌شده» می‌تواند ابزار مناسبی را برای بررسی درک و فهم افراد جامعه از رفتارهای حفاظت از آب و نیز اتخاذ استراتژی‌های مؤثر و مناسب در حوزه مدیریت تقاضای آب شهری در اختیار سیاست‌گذاران قرار دهد. چراکه تمایل افراد به اقدامات صرفه‌جویانه و حفاظت از آب و نیز عکس‌العمل‌های آن‌ها در قبال سیاست‌های اتخاذی، عامل‌های مهم و تأثیرگذار دیگری در مدیریت تقاضای آب شهری به‌ویژه در بخش خانگی هستند و نقش حائز اهمیتی در پیچیدگی‌های آن ایفا می‌کنند.

در انجام این تحقیق سید احمدرضا شاهنگیان و مسعود تابش؛ پژوهشگران مهندسی عمران دانشگاه تهران، مسعود یزدان‌پناه؛ دانشیار گروه ترویج و آموزش کشاورزی دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی خوزستان و طاهره زبیدی؛ دانشجوی دکتری آموزش کشاورزی پایدار و محیط‌زیست دانشگاه زنجان، مشارکت داشتند.

یافته‌های این مطالعه زمستان سال جاری، به صورت مقاله علمی با عنوان «مقایسه عوامل روانشناختی موثر بر رفتارهای صرفه‌جویی و رفتارهای افزایش بهره‌وری آب خانگی؛ مورد مطالعه شهر تهران» در فصل‌نامه تحقیقات منابع آب ایران، منتشر شده است.

منبع:ایسنا