قرآن و شبیه‌سازی انسان /بخش دوم/

علیرضا آزاد شامگاه گذشته، ۱۹ اسفندماه، در بخش دوم نشست مجازی «قرآن و شبیه‌سازی انسان» که توسط انجمن علمی ادیان و عرفان دانشگاه فردوسی مشهد برگزار شد، با اشاره به ‌برخی از فتاوای علمای شیعه در خصوص تکنولوژی شبیه‌سازی انسان، اظهار کرد: آیت‌الله سیستانی فرموده است که شبیه‌سازی انسانی فی نفسه مانعی ندارد، مگر این‌که محرز شود که توالی فاسدی دارد. آیت‌الله موسوی اردبیلی می‌گوید دلیل قوی و محکمی بر حرمت چنین تحقیقات و آزمایشاتی در ارتباط با شبیه‌سازی انسانی وجود ندارد، افرادی مانند سیدصادق روحانی، آیت‌الله محسنی، آیت‌الله جوادی آملی و آیت‌الله معرفت نیز در خصوص این موضوع جواز کلی صادر می‌کنند و افرادی هم مانند آیت‌الله محمدسعید حکیم علاوه بر فتوا حتی یک به یک دلایلی که بر رد شبیه‌سازی بیان شده را نقد و در نهایت حلیت آن‌ها را اثبات می‌کند.

وی ادامه داد: مقام معظم رهبری هم در پاسخ نامه‌ای از سوی موسسه رویان که در ضمن آن نامه مجوز مباحث مطالعات در خصوص سلول‌های بنیادین را صادر کردند، تأکید کردند که «باید مواظب باشند که ساخت قطعات یدکی انسان به ساخت خود انسان منتهی نشود». به ‌عبارتی ایشان شبیه‌سازی اعضاء را اجازه می‌دهند، اما شبیه‌سازی کل یک انسان را اجازه نمی‌دهند. آیت‌الله مکارم هم می‌فرماید که این کار ذاتاً اشکالی ندارد، اما به ‌دلیل آثار منفی اجتماعی و حقوقی که دارد، شرعاً جایز نیست.

این مدرس دانشگاه تصریح کرد: عمده دلایل مخالفان دینی با تکنولوژی «شبیه‌‎سازی انسانی» این مسئله است که برخی از این افراد بر این باور هستند که این کار دخالت در کار خدا و به نوعی تحدی با خداوند است. برخی این کار را نوعی خلق جدیدی می‌دانند که در آیات نفی شده است، برخی نیز می‌گویند که این تکنولوژی، تغییر و تبدل در خلقت الهی است. برخی از افراد هم استناد به این می‌کنند که انسان مالک بدن خود نیست و برخی دیگر نیز زیر سوال رفتن کرامت انسانی و محدود کردن مولودها به صفات والد را مبنای مخالفت خود قرار دادند.

آزاد افزود: برخی از مخالفان هم معتقد هستند که شبیه‌‎سازی انسانی مسئله روح و بعد غیر مادی انسان را زیر سوال می‌برد و برخی از افراد هم شبیه‌سازی را مخالفت با سنت زوجیت اعلام کردند، در حقیقت این موارد، عمده دلایل مخالفان شبیه‌سازی بود که در برخی از این مخالفت‌ها، مسئله را مستند به آیات قرآن کردند.

وی عنوان کرد: در ارتباط با آیات قرآنی که موافقان و مخالفان به آن‌ها استناد کردند، موارد متعددی وجود دارد. با این حال در ابتدا باید به نکته مهمی در این خصوص اشاره کنیم. نکته اول این‌که ما اصراری نداریم که بگوییم هر پیشرفت علمی که رخ می‌دهد در قرآن بوده و یا بخواهیم الزاماً با استناد به آیات قرآن و با پیش‌فرض این‌که تمام امور در قرآن آمده است، به سراغ حل مسائل برویم.

استادیار دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد ادامه داد: این در حالی است که اغلب مفسران، قائل به جامعیت نسبی قرآن هستند. بدین ‎منظور که به ‎عنوان مثال، انتظار ندارند که جدول مندلیف هم از دل قرآن بیرون بیاید، اما انتظار دارند هر آنچه که به هدایت انسان باز می‌گردد و قوانین کلی که در ارتباط با هدایت است، در قرآن آمده باشد.

آزاد اضافه کرد: حدود ۲۰ سال پیش بود که یک دور کامل آیات قرآن را خط به خط خواندم و آیات مربوط به شبیه‌‎سازی انسان و ژنتیک را استخراج کردم، بر این اساس نکته دومی این است که حدود ۴۰ آیه در قرآن وجود دارد که به نوعی می‌شود در مسائل شبیه‌‎سازی به آن توجه داشت، اما باز هم تأکید می‌کنم که حتما لازم نیست هر دستاورد علمی را حمل بر قرآن بدانیم.

وی عنوان کرد: برخی از افراد در نفی شبیه‌سازی به آیه ۱۶ سوره مبارکه رعد استناد می‌کنند و می‌گویند شبیه‌سازی خلق جدید است و خلق جدید هم به حکم این آیه مردود اعلام شده است. در این آیه آمده است: «قُلْ مَنْ رَبُّ السَّماواتِ وَ الْأَرْضِ قُلِ اللَّهُ قُلْ أَفَاتَّخَذْتُمْ مِنْ دُونِهِ أَوْلِیاءَ لا یَمْلِکُونَ لِأَنْفُسِهِمْ نَفْعاً وَ لا ضَرًّا قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الْأَعْمی‏ وَ الْبَصیرُ أَمْ هَلْ تَسْتَوِی الظُّلُماتُ وَ النُّورُ أَمْ جَعَلُوا لِلَّهِ شُرَکاءَ خَلَقُوا کَخَلْقِهِ فَتَشابَهَ الْخَلْقُ عَلَیْهِمْ قُلِ اللَّهُ خالِقُ کُلِّ شَیْ‏ءٍ وَ هُوَ الْواحِدُ الْقَهَّارُ»  و معنای آن چنین است «بگو که آفریننده آسمان‌ها و زمین کیست؟ بگو: خداست. پس بگو: آیا شما خدا را گذارده و غیر خدا را برای نگهبانی و یاری خود برگرفتید در صورتی که آن‌ها بر سود و زیان خود هم قادر نیستند؟ آنگاه بگو: آیا چشم نابینا و دیده بینا یکسان است؟ یا ظلمات با نور مساوی است؟ یا آنکه این مشرکان شریکانی برای خدا قرار دادند که آن‌ها هم مانند خدا چیزی خلق کردند و بر مشرکان، خلق خدا و خلق شریکان خدا مشتبه گردید؟ بگو: تنها خدا خالق هر چیز است و او خدای یکتایی است که همه عالم مقهور اراده اوست».

این مدرس ادامه داد: در حقیقت ما به صغری و کبرای این استدلال ایراداتی را وارد می‌‎کنیم. اول این‌که استشهاد به آیه ۱۶ سوره مبارکه رعد به هیچ عنوان متناسب این موضوع نیست، زیرا این آیه استفهام انکاری دارد و استفهام حقیقی نیست. به‌عبارتی آیه در مقام بیان این است که خداوند می‌فرماید «این بت‌هایی که جانشین خدا انگاشته شده‌اند، آیا تا به کنون توانسته‌اند، خلقی انجام دهند؟» که منظور این است که هرگز اینگونه نیست که بت‌ها خلق جدید انجام داده باشند، این در حالی است که کفار قریش هم بر این موضوع قائل هستند که بت‌ها نمی‌توانند خلق جدید انجام دهند، بنابراین منظور از آیه این است که خلق جدیدی نباید انجام داد.

آزاد افزود: دوم این‌که اگر شبیه‌سازی به معنای خلق جدید باشد، مگر خلق جدید از منظر قرآن ایراد دارد؟ به ‌عبارتی واژه «خلق» در قرآن به دو معنا بیان شده است؛ نخست، ایجاد از عدم که مخصوص خداوند است و دوم، ایجاد یک نظم جدید و وضع کردن یک طرح جدید از میان آنچه که خداوند از پیش خلق کرده است.

وی خاطرنشان کرد: آیاتی مانند «الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ فی‏ سِتَّهِ أَیَّامٍ» به معنای اول خلق بیان شده که مخصوص خداوند است، اما در قرآن آیاتی وجود دارد که برخی از خلق‌ها را به انسان‌ها هم نسبت داده است، مانند آیه ۴۹ سوره مبارکه آل عمران خداوند می‌فرماید: «وَ رَسُولاً إِلی‏ بَنی‏ إِسْرائیلَ أَنِّی قَدْ جِئْتُکُمْ بِآیَهٍ مِنْ رَبِّکُمْ أَنِّی أَخْلُقُ لَکُمْ مِنَ الطِّینِ کَهَیْئَهِ الطَّیْرِ فَأَنْفُخُ فیهِ فَیَکُونُ طَیْراً بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أُبْرِئُ الْأَکْمَهَ وَ الْأَبْرَصَ وَ أُحْیِ الْمَوْتی‏ بِإِذْنِ اللَّهِ وَ أُنَبِّئُکُمْ بِما تَأْکُلُونَ وَ ما تَدَّخِرُونَ فی‏ بُیُوتِکُمْ إِنَّ فی‏ ذلِکَ لَآیَهً لَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنینَ».

استادیار دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد بیان کرد: در آیه ۷ و ۸ سوره مبارکه فجر نیز خداوند می‌فرماید که آن‌ها صاحب عمارت‌های ستون بر افراشته‌ای بودند که مانند آن‌ها در هیچ شهری خلق نشده بود، انگار ساختن خانه‌ها را نیز نوعی خلق محسوب می‌کند، بنابراین می‌توان گفت که موارد زیادی از خلق در قرآن وجود دارد که برای انسان است، انسان هم خالق است، اما خداوند احسن‌الخالقین است، برخی از انواع خلقت ویژه خداوند است، اما نه هر خلقتی پس چه ایرادی دارد که انسان خلق جدید انجام دهد، در سوره مبارکه واقعه آیات ۵۵۸، ۵۹، ۶۳، ۶۴ نکات بسیار جالبی در خصوص این مسئله آمده است.

آزاد اظهار کرد: این در حالی است که شهید مطهری در زمان حیات خود که هنوز موضوع شبیه‌سازی انسانی مطرح نشده بود، اما با هوش و ذکاوتی که ایشان داشتند، بیان کردند: «اگر بشر روزی چنین توفیقی حاصل کند که قانون خلقت انسان را کشف کند، تمام شرایط جزای مادی ترکیب موجود زنده را به دست آورد و عیناً نظیر ماده زنده طبیعی بسازد، از نظر کشف علمی کار مهمی انجام داده است».

وی با بیان این‌که «امروزه در شبیه‌سازی انسانی این‌گونه است که از امکاناتی که خداوند در طبیعت قرار داده است، نطفه‌ جدیدی از راه‌های متفاوتی با قوانینی که خداوند قرار داده ایجاد می‌کنیم»، گفت: پس شبیه‌سازی، خلق از عدم نیست که مختص خداوند باشد. در حالی ‌که برخی از آیات نیز برخی از انواع خلقت را به انسان‌ها نسبت داده‌اند، از این رو هم صغری و هم کبرای استدلال در استناد به این آیات ایراد دارد و نمی‌توان از این آیات علیه شبیه‌‎سازی انسانی استفاده کرد و حتی اگر شبیه‌‎سازی خلق به معنای در افکندن طرحی جدید در طبیعت باشد، باز هم با استفاده از ابزارهای طبیعت است و منافاتی با آیات ندارد.

این مدرس دانشگاه تصریح کرد: استدلال دوم، عده‌ای به استناد آیه ۷۳ سوره مبارکه حج است که خداوند می‌فرماید: «یَا أَیُّهَا النَّاسُ ضُرِبَ مَثَلٌ فَاسْتَمِعُوا لَهُ ۚ إِنَّ الَّذِینَ تَدْعُونَ مِنْ دُونِ اللَّهِ لَنْ یَخْلُقُوا ذُبَابًا وَلَوِ اجْتَمَعُوا لَهُ ۖ وَإِنْ یَسْلُبْهُمُ الذُّبَابُ شَیْئًا لَا یَسْتَنْقِذُوهُ مِنْهُ ۚ ضَعُفَ الطَّالِبُ وَالْمَطْلُوبُد» و می‌گویند خلقِ حتی یک مگس توسط انسان منتفی شده است، چه برسد به خلق انسان دیگر. در این آیه آمده است: «ای کسانی که جز خدا را می‌خوانید هرگز حتی مگسی نمی‌آفرینند آن‌هایی را که می‌خوانید، هر چند برای آفریدن آن اجتماع کنند» که این استدلال، استدلال مخالفان است و من در پاسخ به این قضیه باید بگویم که حتی کفار قریش، خدا را به عنوان خالق جهان قبول داشتند، اما او را فاعل در جهان نمی‌دانستند که خداوند در آیه ۸۷ سوره مبارکه زخرف به این موضوع کاملاً اشاره کرده است.

آزاد اضافه کرد: نکته دوم در پاسخ به ادعای این افراد این است که اینکه خداوند می‌فرماید آن‌ها همه جمع شوند، نمی‌توانند مگسی خلق کنند در مقام توصیف است. خداوند نمی‌فرماید که نباید خلق کنید، بلکه می‌گوید نمی‌توانید خلق کنید، به نظر می‌رسد که بشر هرگز نمی‌تواند از عدم خلق کند، اما طرحی دیگر در موجودات ریختن منافاتی با این آیات ندارد و آیات ۳۵ و ۳۶ سوره تور نیز همین موضوع را بیان می‌کند.

وی خاطرنشان کرد: استدلال سوم مخالفان شبیه‌سازی به آیه ۱۱۹ سوره مبارکه نساء است که خداوند در این آیه می‌فرماید: «وَ لَأُضِلَّنَّهُمْ وَ لَأُمَنِّیَنَّهُمْ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُبَتِّکُنَّ آذانَ الْأَنْعامِ وَ لَآمُرَنَّهُمْ فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ وَ مَنْ یَتَّخِذِ الشَّیْطانَ وَلِیًّا مِنْ دُونِ اللَّهِ فَقَدْ خَسِرَ خُسْراناً مُبیناً» که معنای آن چنین است «و سخت گمراهشان کنم و به آرزو درافکنم و دستور دهم تا گوش حیوانات ببرند و امر کنم تا خلقت خدا را تغییر دهند، و هر کس شیطان را دوست گیرد نه خدا را، سخت زیان کرده زیانی آشکار». این افراد با استناد به این آیه می‌گویند که شبیه‌سازی تغییر روال طبیعی خلقت و تغییر خلقت بنا بر این آیه حرام است.

استادیار دانشکده الهیات و معارف اسلامی دانشگاه فردوسی مشهد اضافه کرد: در خصوص «فَلَیُغَیِّرُنَّ خَلْقَ اللَّهِ» چند نظریه از سوی مفسران بیان شده که برخی‌ها گفته‌اند هرگونه تغییری در خلقت باطل است و جایز نیست، برخی دیگر گفته‌اند حرمت تغییر دین خدا مدنظر است، برخی‌ها هم معتقد هستند که منظور از تغییر خلق‌الله حرکت تغییر فطرت انسان‌هاست، جالب است که قدما نظریه اول و متاخرین نظریات پایانی را مورد توجه قرار می‌دادند.

آزاد با اشاره به ایراد و استدلال چهارمی که به آیات وارد شده است، اظهار کرد: برخی از افراد گفته‌اند شبیه‎‌سازی انسانی، نظام زوجیتی که خداوند در طبیعت قرار داده را زیر سوال می‌برد و به آیه ۱۱ سوره مبارکه شوری و آیه ۳۶ سوره مبارکه یاسین استناد کردند، در این میان اولاً باید بگویم کسانی که قائل هستند که این آیات به قانون زوجیت اشاره دارد، خودشان هم این قانون زوجیت را به شکل‌های مختلفی تعبیر کرده‌اند که در درجه اول باید این نگاه و تعبیر خود را نسبت به این آیات اصلاح کنند.

وی با بیان این‌که «بسیاری از آیات قرآن به عرف و عادت زیستی آن زمان اشاره داشته و ما امروزه باید از این آیات در همه اعصار و مسائل مختلف استفاده کنیم»، گفت: ایراد دیگری که در خصوص این موضوع وجود دارد، این است که برخی‌ها بر این باور هستند که قوانین ازدواج و محرمیت که ریشه قرآنی دارند را بهم می‌ریزد و برخی دیگر هم شبیه‌سازی را نوعی فساد می‌دانند، برخی از افراد دیگری هم هستند که ایرادات خود را نسبت به موضوع شبیه‌سازی، با استناد به آیات ۴۳ تا ۴۶ سوره مبارکه نجم و همچنین آیه ۱۳ سوره مبارکه حجرات بیان می‌کنند.

این استاد دانشگاه اظهار کرد: این‌ آیات از جمله آیاتی بودند که برخی از افراد در نقد شبیه‌سازی بیان کرده‌اند و ما چنین استنادهایی را رد می‌کنیم، از طرفی نیز آیاتی هم هستند که می‌توان در شبیه‌سازی استفاده کرد.

آزاد خاطرنشان کرد: آیاتی مانند آیه ۱۲سوره تحریم، آیه ۱۳۴ سوره مبارکه انعام، آیه ۸۹ سوره مبارکه اعراف، آیه ۲۰ سوره مبارکه عنکبوت، آیه ۱۵ سوره مبارکه «ق» از جمله آیاتی هستند که می‌توانند برای اثبات جواز قرآنی شبیه‌سازی انسانی کمک کننده باشند.

انتهای پیام

منبع:ایسنا